Reis naar de toekomst van de Amazone
Over bedreigingen, beloften en nieuwe hoop
Why this, why now
Beste lezers,
Het is al even geleden sinds de laatste Banzeiro nieuwsbrief verscheen. Dit komt doordat het platform Revue, waarop ik mijn nieuwsbrief maakte, gestopt is nadat het overgenomen werd door Elon Musk, de baas van Twitter, nu bekend als X. Daarnaast heeft een COVID-besmetting, in Nederland en niet in Manaus, mijn energieniveau flink aangetast. Maar ik ga proberen het weer op te pakken en jullie regelmatig op de hoogte te houden van het laatste nieuws uit de Amazone.
Het is inmiddels een jaar geleden dat ik in Manaus, in het Braziliaanse Amazonegebied, was. Mijn hart ligt daar nog steeds gedeeltelijk, waar het surft op de boeggolf van een boot op de Amazone met de indrukwekkende roep van een brulaap op de achtergrond. Dat zal niet veranderen. Ik ben en blijf een Nederlandse 'Manauara' (inwoner van Manaus), zoals vrienden uit Manaus me regelmatig laten weten. Ik blijf ook, vanuit Nederland, betrokken bij de strijd voor het behoud van de Amazone, een cruciale regelaar voor het wereldklimaat.
Hoe deze nieuwsbrief eruit zal gaan zien, moet ik nog uitzoeken. Ik wil jullie als lezers echter betrekken bij de onderwerpen. Stel je vragen in de commentaren en ik zal proberen er gericht op te reageren.
Reporters Online, een van de platforms waarop ik publiceer, heeft inmiddels een internationale website. Hierop is al enkele maanden een Engelstalige reportagereeks getiteld 'From Rock & Roll to a Hammock in the Amazon' van mij te vinden in de vorm van een feuilleton. Hieronder vind je een van de afleveringen. Deze nieuwsbrief bevat ook een ingekorte versie van een artikel dat ik geschreven heb over het nieuwe boek over de Amazone van de Nederlandse econoom Pitou van Dijck. In 2020 publiceerde hij zijn boek 'Naar het eind van de Amazone', waarin hij de gevolgen onderzoekt van de duizenden kilometers verharde wegen die door de Amazone lopen en een bedreiging vormen voor bestaande ecosystemen. Hij is echter van mening dat dit niet per se het einde betekent van het grootste tropische bos op aarde en heeft een vervolg geschreven genaamd 'De toekomst van het Amazonewoud'. Het is een boodschap van hoop voor een toekomst die werkelijkheid kan worden, mits we echt betrokken zijn.
Dit was het voor nu.
C. Cornell Evers
Nawoord:
Waarom een nieuwsbrief via Substack? Rockzangeres en schrijfster Patti Smith maakt hier ook gebruik van, dus goed gezelschap. Je zult hier ook betaalde nieuwsbrieven tegenkomen, maar wees gerust. Banzeiro blijft (voorlopig) gratis.
Econoom onderzoekt bedreigingen én toekomst Amazonewoud
Econoom Pitou van Dijck publiceerde in 2020 zijn boek ‘Naar het eind van de Amazone’, waarin hij de gevolgen onderzoekt van de duizenden kilometers verharde wegen die door de Amazone lopen en een bedreiging vormen voor bestaande ecosystemen. Hij is echter van mening dat dit niet per se het einde van het grootste tropische bos op aarde betekent en schreef een vervolg genaamd ‘De toekomst van het Amazonewoud.’
In ‘De toekomst van het Amazonewoud’ gaat Pitou van Dijck verder waar ‘Naar het eind van de Amazone’ ophoudt. In de laatste regels van dat boek schrijft hij: “Wanneer we de realiteit niet erkennen en onze verantwoordelijkheid niet nemen, zal het economisch platform de Amazone zich steeds verder uitstrekken (..). Het bos zelf is dan de nieuwe mythe.”
De bedreigingen
“Als er binnen vier tot acht jaar niets verandert, is de vernietiging van het Amazonewoud onomkeerbaar,” waarschuwde de Braziliaanse wetenschapper Paulo Artaxo in 2019. Artaxo is hoogleraar atmosferische fysica aan de Universiteit van Sao Paulo en een permanent lid van het Intergouvernementele Panel voor Klimaatverandering (IPCC) van de Verenigde Naties sinds 2003.
In de loop van de twintigste eeuw, met name vanaf de jaren zestig, is ongeveer 20 procent van het Amazone regenwoud vernietigd. Schattingen van de Braziliaanse Earth System wetenschapper Carlos Nobre, van Thomas Lovejoy en anderen tonen aan dat als 40 procent van het bos verdwijnt, het resterende deel niet in staat zal zijn om het regenwoud-ecosysteem te ondersteunen. Dit kan leiden tot een vicieuze feedbackloop, ook wel bekend als ‘dieback’, waarbij het bos uitdroogt en uit zichzelf in brand vliegt totdat het volledig verdwenen is. De enorme hoeveelheden CO₂ die hierbij vrijkomen, zullen een grote impact hebben op het regionale en mondiale klimaat, waardoor de klimaatverandering verergert en versnelt.
De tijd dringt, zoals ook Pitou van Dijck aangeeft in ‘De toekomst van het Amazonewoud’.
De huidige bedreigingen voor het bos bestaan uit houtkap, mijnbouw, veeteelt, soja- en palmolieplantages, het oppompen van olie en de handel in dieren en medicinale planten. Deze activiteiten worden deels uitgevoerd door criminele daders die inheemse gebieden illegaal betreden. Bovendien worden grote bosgebieden onder water gezet door de aanleg van stuwmeren. Helaas is de situatie de afgelopen jaren, met name sinds de ontbossing in Brazilië explosief toenam onder het bewind van de uiterst rechtse president Bolsonaro, niet verbeterd.
De beloften
Het is 2023 en Brazilië heeft sinds 1 januari van dit jaar een nieuwe president: Luiz Inácio Lula da Silva. Hij keerde terug naar het presidentschap, nadat hij eerder al van 2003 tot 2010 deze functie bekleedde. Zijn aanhang adoreert hem en beschouwt hem als de redder van de Amazone en daarmee de wereld. Bij zijn aanstelling beloofde Lula om het Amazonewoud en de inheemse bevolking te beschermen, en er lijkt politieke wil te zijn om deze beloften waar te maken. Het is nog nooit eerder voorgekomen dat een president sprak over “nul” ontbossing (op termijn) in het Amazone regenwoud. De vraag is echter of hij in staat zal zijn om deze beloften ook daadwerkelijk te vervullen.
Zeker, Lula heeft verschillende overheidsmilieudiensten hersteld die eerder waren verwaarloosd door zijn voorganger Bolsonaro. Hij heeft Marina Silva, een politicus en activist, benoemd tot minister van Milieu en Klimaatverandering. Silva, geboren op een rubberplantage in de deelstaat Acre in de Amazone, is de oprichter en voormalig woordvoerder van het duurzaamheidsnetwerk REDE (Rede Sustentabilidade). Ze was eerder senator van de deelstaat Acre tussen 1995 en 2011 en minister van Milieu van 2003 tot 2008. Daarnaast heeft Lula de inheemse Sonia Guajajara aangesteld als minister van Inheemse Zaken. Hij heeft ook het Amazone Fonds (AF), dat eerder was stopgezet door Bolsonaro, nieuw leven ingeblazen. Noorwegen en Duitsland zijn de grootste donoren van het fonds en investeren miljoenen in duurzame projecten. Deze stappen bieden hoop voor zowel de Brazilianen als de rest van de wereld.
Toch zijn er ook twijfels omtrent Lula’s standpunten. Tijdens zijn campagne in Manaus heeft hij laten weten dat hij de plannen steunt om de BR-319 opnieuw aan te leggen, een 870 kilometer lange snelweg die loopt van Porto Velho, de hoofdstad van de Braziliaanse deelstaat Rondônia, naar Manaus. Deze plannen brengen een aanzienlijke ontginning van het Amazonegebied met zich mee. Bovendien zijn er plannen om de weg verder noordwaarts uit te breiden tot aan de grens met Venezuela, wat het bosgebied in het westen van de deelstaat Amazonas aanzienlijk zou aantasten. De kosten van deze projecten zijn enorm en het is niet zomaar mogelijk om ze stop te zetten, zelfs niet als Lula dat zou willen.
Het zal veel tijd kosten om te herstellen wat er onder Bolsonaro verloren is gegaan. Daarnaast is het huidige Nationale Congres dat gekozen is, meer anti-milieu dan het vorige. Hierdoor is het zeer waarschijnlijk dat veel wetten uit de periode van de regering Bolsonaro zullen blijven gelden.
De toekomst
Laten we stoppen met somberen en in plaats daarvan positief en met een open blik kijken naar ‘De toekomst van het Amazonewoud’. In zijn boek presenteert Pitou van Dijck een breed scala aan mogelijke oplossingen om dit cruciale klimaatcontrolecentrum voor de wereld te behouden.
Een van de voorgestelde maatregelen is een “correcte demarcatie” als eerste stap om de natuur en de leefomgeving van inheemse volkeren en de flora en fauna in grote delen van de Amazone effectief te beschermen. Daarnaast is het van belang dat deze gebieden op een adequate manier beschermd worden tegen externe invloeden en bedreigingen, zoals watervervuiling en vergiftiging door chemicaliën die gebruikt worden in de goudsector en sojateelt.
De schrijver beschouwt de inheemse bewoners, hoewel ook niet “allemaal engelen”, als de vanzelfsprekende eerste beschermers van hun eigen leefomgeving. Om de bescherming van het bos te verbeteren en de kans op betrapping van illegale houtkap en goudzoekers te vergroten, kunnen zij ondersteund worden met communicatiemiddelen en opsporingsapparatuur zoals drones, verkenningsvliegtuigjes, satelliettelefoons en gps-systemen. Dit is niet de enige oplossing. Het verbeteren van de bescherming van zowel inheemse als natuurreservaten, en het herstel van het bos door middel van herbebossing, blijven ook prioriteiten.
Een van de uitgebreidste hoofdstukken in ‘De toekomst van het Amazonewoud’ behandelt ‘misdaadbestrijders in actie’. Milieucriminaliteit staat wereldwijd op de vierde plaats als het gaat om economische omvang, na de illegale handel in drugs, fraude en mensensmokkel. Volgens een rapport voor de Wereldbank uit 2010 heeft Interpol pas sinds kort prioriteit gegeven aan de effectieve aanpak van illegale houtkap. Veel bosgebieden in de Amazone hebben geen speciale beschermingsstatus en worden slechts beschermd door de boswet van het betreffende land. Houtkap en andere vormen van boscriminaliteit zijn complex en brengen veel mensen in het spel die er geld aan verdienen. Essentieel in deze keten zijn degenen die illegale activiteiten op papier legaal maken en deze in de realiteit integreren. Een bekend voorbeeld hiervan zijn transporten van illegaal gekapt hout naar gebieden waar het als legaal gecertificeerd kan worden.
Een mogelijke manier om illegale houtkap in het bos te voorkomen, is door middel van detectiesystemen. Deze netwerken maken gebruik van waterbestendige gps-camera’s, mobiele telefoons met een microfoon en draagbare opladers die werken op zonne-energie.
Om gegevens over geproduceerd en verhandeld hout veilig op te slaan, kan blockchain worden ingezet. Dit systeem slaat gegevens van ‘goedgekeurde’ transacties op in een keten van datablokken die niet kunnen worden gewijzigd. Nieuwe blokken kunnen alleen aan het einde van de keten worden toegevoegd. Hierdoor kan de hele ontwikkeling en transport van een product van begin tot einde fraudebestendig worden gevolgd. Dit systeem kan eveneens werken voor de ketens van vlees en soja.
Voor kleine boeren in het Amazonegebied is boslandbouw een aantrekkelijke optie. Hierbij wordt het behoud van het bos gecombineerd met de verbouw van gewassen of het houden van vee op hetzelfde stuk land. Boslandbouw kan ook worden toegepast op gedegradeerde, sterk aangetaste stukken bos. In dat geval wordt er gelijktijdig gewerkt aan het herstel van het bos door het planten van nieuwe, waardevolle bomen.
Pitou van Dijck bespreekt tevens de verschillende fruitsoorten en zogenaamde superfoods die in het Amazonegebied groeien en wereldwijd worden geëxporteerd. Helaas zijn er ook mogelijke negatieve gevolgen verbonden aan deze praktijk. Naast het feit dat trends hier vaak domineren, zoals tien jaar geleden gebeurde met de promotie van de açai-bes voor verschillende ‘gezondheidsdoeleinden’, bestaat ook het risico dat het aanleggen van plantages, zoals in de Braziliaanse deelstaat Para met dezelfde açai-bes, leidt tot verdere schade aan het Amazonewoud.
Het is opmerkelijk hoe succesvol de paranoot is in dit kader. In het zuidwesten van het Amazonegebied is de paranoot momenteel het belangrijkste niet-houtproduct dat uit het bos wordt gehaald. In Bolivia is de paranoot zelfs de belangrijkste bron van inkomsten in het gebied waar deze noot groeit. Hierdoor is het woud in het noorden van Bolivia, waar de paranoot groeit, vrijwel onaangeroerd gebleven.
De betaling
In ‘De toekomst van het Amazonewoud’ presenteert Pitou van Dijck belangrijke initiatieven en oplossingen met betrekking tot de bescherming van het Amazonebos. Hij richt zich ook tot ons, de consumenten en inwoners van Europa. Een van de voorgestelde oplossingen is het verminderen van onze vleesconsumptie en het investeren in de verdere ontwikkeling van kweekvlees. Daarnaast worden algen en insecten genoemd als mogelijke alternatieve voedselbronnen.
Een belangrijke en effectieve oplossing is dat de wereld eindelijk begint te betalen voor de diensten die het Amazonewoud tot nu toe kosteloos heeft geleverd. Zonder de Amazone als instrument voor klimaatbeheersing en temperatuurregulatie zal de planeet op den duur onbewoonbaar worden voor een deel van de mensheid, met alle nadelige gevolgen van dien, niet alleen voor de direct betrokkenen. Pitou van Dijck noemt dit “betalen voor ecodiensten”.
Daarmee zijn we aangekomen bij REDD+. Redd staat voor Reducing Emissions from Deforestation and Forest Degradation, oftewel het verminderen van CO₂-uitstoot door ontbossing en bosdegradatie. Het is een belangrijk en ambitieus initiatief om wereldwijd bossen te beschermen door beloning voor hun ecodiensten. Op de website van de internationale unie voor natuurbescherming IUCN staat over REDD+: “Wereldwijd is tropische ontbossing verantwoordelijk voor 15 tot 20 procent van de CO₂-uitstoot. Door een financiële waarde toe te kennen aan de CO₂ die in bos is vastgelegd, helpt REDD+ ontbossing in ontwikkelingslanden tegen te gaan.”
REDD+ draagt bij aan de strijd tegen klimaatverandering door te investeren in het behoud van bossen. Dit voorkomt dat CO₂ vrijkomt. Het behoud van tropische bossen heeft ook andere voordelen, zoals het leveren van belangrijke ecosysteemdiensten en het helpen van lokale gemeenschappen om weerbaar te zijn tegen klimaatverandering. Door REDD+ dragen westerse landen bij aan duurzame ontwikkeling en welzijn in ontwikkelingslanden. In ruil voor de bescherming van het bos ontvangen investeerders REDD+ credits, die ze kunnen gebruiken om hun CO₂-emissies te compenseren.
Pitou van Dijck legt in zijn boek op een glasheldere manier uit hoe dit alles precies in zijn werk gaat. Als econoom heeft hij duidelijk een groot hart voor ‘De toekomst van het Amazonewoud’. Deze toekomst kan realiteit worden, op voorwaarde dat we bereid zijn om ons ermee te verbinden.
In ‘De toekomst van het Amazonewoud’ heeft Pitou van Dijck, net als in ‘Naar het eind van de Amazone’, opnieuw een reisgenoot. Kunstenaar Saskia Pfaeltzer heeft een grote bijdrage geleverd met prachtige en kleurrijke illustraties van historische figuren, flora en fauna. Zij wordt terecht vermeld als medeauteur. Samen hebben de twee een boek gecreëerd dat een (bijna) compleet verhaal vertelt over het verleden, heden en de toekomst van een gebied dat nauw verbonden is met het lot van de planeet en de mensheid.
De toekomst van het Amazonewoud
Pitou van Dijck & Saskia Pfaeltzer
ISBN: 9789460229756
Alle illustraties © Saskia Pfaeltzer
Lees hier een meer uitgebreide versie van dit artikel.
Transformatie
Over de foto boven deze nieuwsbrief: Ik was begin 2019 in de Anavilhanas Archipel. Daar stond voorheen Ariaú Amazon Towers, een junglehotel gebouwd vijftig kilometer ten noordwesten van Manaus aan de oevers van de Rio Negro. Het gebouw was prominent aanwezig in de openingsbeelden van de Amerikaanse avonturenhorrorfilm Anaconda uit 1997, geregisseerd door Luis Llosa en met in de hoofdrollen onder anderen Jennifer Lopez, Jon Voight en acteur en rapper Ice Cube. Ariaú Amazon Towers werd in 2016, na dertig jaar gasten te hebben ontvangen, gesloten. Drie jaar later had de jungle, zo kon ik constateren, het gebied bijna weer volledig in bezit genomen.